Na Spiszu nr 2 (83) 2012 r.
43
Książka Jerzego M. Roszkowskie-
go „Zapomniane Kresy” poświęcona jest
zagadnieniom północnego i środkowe-
go Spisza, Górnej Orawy oraz północ-
nej części ziemi czadeckiej. Tereny te
były miejscem, gdzie na przełomie XIX
i XX w. krzyżowały się zarówno pań-
stwowe interesy Węgier, jak też naro-
dowe Słowaków i Polaków. Polityka
węgierska, chociaż restrykcyjna także
wobec Słowaków, stwarzała im jednak
możliwości kształtowania wśród pol-
skiej ludności poczucia więzi etnicz-
nej ze Słowakami. Na zjawisko to za-
reagowali galicyjscy działacze (przede
wszystkim z Zakopanego i Nowego
Targu), rozpoczynając w 1895 r. akcję
„budzenia” polskiej świadomości naro-
dowej wśród spiskich, orawskich i cza-
deckich górali. Po I wojnie światowej
kwestia Spisza, Orawy i Czadeckie-
go stała się problemem spornym mię-
dzy Polską a Czechosłowacją. Decyzją
Konferencji Pokojowej w Paryżu, na
części spornych terenów miał się odbyć
plebiscyt, który jednak nie doszedł do
skutku. Ostatecznie w wyniku arbitral-
nej decyzji Konferencji Ambasadorów
(28 lipca 1920 r.) Polska uzyskała pół-
nocne skrawki Spisza i Orawy, z któ-
rych utworzono osobny powiat, istnie-
jący w latach 1920-1925. Jego tereny
zostały następnie włączone do powiatu
nowotarskiego.
Warto podkreślić, że wiele spośród
podejmowanych w sprawie Kresów Po-
łudniowych inicjatyw wychodziło wła-
śnie z Zakopanego. Angażowali się
w nie zarówno jego stali, jak i tym-
czasowi mieszkańcy. Zaliczyć do nich
przede wszystkim należy: Wojciecha
Brzegę, Józefa Diehla, Stanisława El-
jasza-Radzikowskiego, Wacława Kra-
szewskiego, Franciszka Pawicę, Broni-
sława Piłsudskiego, Wojciecha Roja,
Władysława Zamoyskiego, Mariusza
Zaruskiego, Juliusza Zborowskiego
i Stefana Żeromskiego. Uczestniczy-
ły w tej działalności tutejsze organiza-
cje, tj.: zakopiańskie koło Towarzystwa
Szkoły Ludowej, Sekcja Ludoznawcza
Towarzystwa Tatrzańskiego, Gniaz-
do TG „Sokół” oraz Komitet Obrony
Spisza, Orawy, Czadeckiego i Podha-
la. W celu obrony granicy tatrzańskiej
została też powołana w 1919 r. Kom-
pania Wysokogórska Brygady Podha-
lańskiej, która stacjonowała w Zakopa-
nem. Tutaj odbyły się również w 1913
i 1914 r., niezwykle ważne dla propa-
gowania zagadnień Kresów Południo-
wych, tzw. „Dni Spisko-Orawskie”.
Monografia ta powstała w oparciu
o bardzo szeroki materiał źródłowy, gro-
madzony przez 17 lat. Autor przepro-
wadził kwerendy w archiwach polskich
i zagranicznych. Były to: Archiwum
Akt Nowych w Warszawie, Centralne
Archiwum Wojskowe w Warszawie-
Rembertowie, Archiwum Państwowe
w Krakowie, Archiwum Metropolitalne
w Krakowie, Oddziały Archiwum Pań-
stwowego w Nowym Targu i Nowym
Sączu. Ponadto, Magyar Országos Le-
véltár w Budapeszcie, Slovenský národ-
ný archiv w Bratysławie, Štátny oblastný
archiv w Bytczy, Štátny oblastný archiv
w Lewoczy, Archiv Ministerstva zahra-
ničích vĕcí w Pradze, Deržavnij arhiv
Ľvivskoï oblastï we Lwowie, Archiwum
Instytutu J. Piłsudskiego w Nowym Jor-
ku. Oprócz tego wykorzystane zostały
zbiory rękopisów instytucji, jak: Biblio-
teka Narodowa w Warszawie, Biblio-
teka Sejmowa w Warszawie, Bibliote-
ka Jagiellońska, Centralna Biblioteki
Górska w Krakowie, Biblioteka Kór-
nicka, Muzeum Etnograficzne w Kra-
kowie, Muzeum Marii Konopnickiej
Historia
Na Spiszu
w Żarnowcu, Muzeum Tatrzańskie
w Zakopanem, a także dokumenty ze
zbiorów prywatnych, zarówno polskich,
jak i zagranicznych.
Publikacja zatem nie tylko wypeł-
nia lukę w dotychczasowych badaniach
polskich jak i czeskich historyków, ale
także umożliwia poznanie trudnych
i złożonych procesów historycznych,
w tym odzyskiwanie świadomości na-
rodowej przez mieszkańców pogra-
nicza. Aspekt przywracania pamięci
i tożsamości jest w tej pracy szalenie
istotny. Dlatego publikacja ta winna
trafić także do czytelnika o polskich
korzeniach, mieszkającego w granicach
obecnej Republiki Czeskiej i Republiki
Słowackiej.
Książka została wydana przez no-
wotarski Oddział Polskiego Towarzy-
stwa Historycznego w ramach serii
wydawniczej „Podhalańskie Mono-
grafie Historyczne”. Publikacja zosta-
ła dofinansowana ze środków Urzę-
du do Spraw Kombatantów i Osób
Represjonowanych.
Dr J. M. Roszkowski należy do
grona osób, specjalizujących się w pro-
blematyce Spisza, Orawy, Czadeckie-
go i Podhala. Jego dotychczasowy do-
robek z tego zakresu jest dosyć spory,
zwłaszcza w czasopismach regional-
nych. Zagadnienie, którego się podjął
w tej książce, jest oryginalne i znaczące
Willa „Koliba” w Zakopanem: Robert Kowalski przedstawia Jerzego Roszkowskiego autora
publikacji (z lewej)
