Na Spiszu nr 2 (83) 2012 r.
42
„Zapomniane
Kresy”. Spisz,
Orawa, Czadeckie
w świadomości
i działaniach Polaków
1895-1925
Nowotarski Oddział Polskiego Towarzy-
stwa Historycznego wydał swoją kolejną szes-
nastą już publikację naukową. Tym razem
w ramach serii wydawniczej „Podhalańskie
Monografie Historyczne”, opublikowano pra-
cę dra Jerzego Roszkowskiego pt. Zapomniane
Kresy”: Spisz, Orawa, Czadeckie w świado-
mości i działaniach Polaków 1895-1925”.
22 czerwca w Muzeum Stylu Zakopiań-
skiego w willi Koliba odbyła się promocja książ-
ki Jerzego M. Roszkowskiego „Zapomniane
Kresy. Spisz, Orawa, Czadeckie w świadomo-
ści i działaniach Polaków 1895-1925” zorgani-
zowana przez Towarzystwo Muzeum Tatrzań-
skiego oraz Polskie Towarzystwo Historyczne
Oddział w Nowym Targu.
Praca dra Jerzego M. Roszkowskiego jest
publikacją naukową, która wypełni znaczącą
lukę w polskiej historiografii. Autor bowiem
poświęcił swe kilkuletnie badania mało zna-
nej, aczkolwiek znaczącej dziedzinie polskiej
aktywności polityczno-społecznej i narodo-
wej z przełomu XIX i XX w., która skiero-
wana była na Kresy Południowe. Przedstawio-
ne w niej zagadnienia nie doczekały się do tej
pory pełnego ujęcia. Niniejsza publikacja sta-
wia sobie zatem za cel całościowe przedsta-
wienie tej problematyki, w jej różnorodnych
powiązaniach i uwarunkowaniach. Obejmuje
ona trzydziestoletni okres, niezwykle złożony
i bogaty w wydarzenia, brzemienne w skutki
w skali europejskiej, a nawet światowej. Pre-
zentuje także walkę o polskość tych terenów
oraz polskich patriotów - bohaterów, którzy za
tę wielką sprawę narodową oddali swoje życie
jak np. Józef Wiśmierski sekretarz Polskiego
Komitetu Narodowego, zamordowany przez
słowacką bojówkę.
O SPISZU
W DC-LECIE ZASTAWU
Dnia 8. listopada 1412 r. w Zagrzebiu król węgierski Zygmunt Luk-
semburski wydał królowi polskiemu Władysławowi Jagielle dokument
zastawny obejmujący 13 miast spiskich oraz dominium lubowelskie.
W bieżącym roku przypada sześćsetna rocznica tego wydarzenia. Po
pierwszym okresie przynależności części Spisza do Polski – od końca X
do początków XIV wieku, rozpoczął się w ten sposób okres drugi, trwają-
cy nieco dłużej, bo 357 lat (jak dotąd najdłużej); kolejna przerwa również
była dłuższa – ok. półtorawiekowa, aż rozpoczął się trzeci, współczesny
nam czas przynależności części Spisza; każdorazowo zresztą jest to frag-
ment coraz mniejszy.
Poprzednia równie okrągła rocznica – pięćsetna, przypadła w czasie
gdy nasi poprzednicy – zarówno działacze z Galicji jak i już miejscowe-
go rodu, intensyfikowali rozpoczęty kilkanaście lat wcześniej proces pol-
skiego odrodzenia narodowego na Górnych Węgrzech – pisze o tym we
właśnie wydanej książce pt. „Zapomniane Kresy”. Spisz, Orawa, Czadeckie
w świadomości i działaniach Polaków 1895–1925 wybitny historyk dr Jerzy
M. Roszkowski; w 1912 r. kwestię spisko-orawską wprowadzono też pod
obrady II Zjazdu Podhalan.
Dziś my, następcy ludzi nauki i działaczy społecznych zgłębiających
wówczas kwestię polską na Górnych Węgrzech postanowiliśmy uczcić
wielce znaczący dla Polskiego Spisza jubileusz. W jaki sposób? Otóż, za-
miarem naszym: Oddziału Nowy Targ Polskiego Towarzystwa Historycz-
nego we współdziałaniu ze Związkiem Polskiego Spisza i Stowarzysze-
niem Historyków Sztuki, przy współuczestnictwie samorządów lokalnych
jest zorganizowanie w poprzedzającą rocznicę sobotę tj. 3 XI, konferencji
naukowej pn. Spisz Polski – średniowieczny i nowożytny. W ramach konfe-
rencji, a następnie w tomie pokonferencyjnym przedstawić chcemy refera-
ty wybitnych znawców przedmiotu w obrębie choć części z następujących
ogólnych obszarów tematycznych: Spisz w Polsce Piastów – zmienność
granicy, kształtowanie sieci osadniczej, okoliczności utraty, struktury ko-
ścielne i spór o jurysdykcję; Starostwo spiskie w Polsce – okoliczności po-
wołania, znaczenie gospodarcze, znaczenie kulturalne, starostowie spiscy,
struktury kościelne, stosunki etniczne i ich ewolucja, dominium lubowel-
skie, Sasi spiscy w Polsce a na Węgrzech, utrata Starostwa i jej następstwa;
polskie oblicze Spisza Węgierskiego – obszar polskiego zasiedlenia etnicz-
nego i jego ewolucja; stosunki wyznaniowe; stosunki własnościowe; bożo-
grobcy-miechowici; podsumowanie – stan Spisza w kontekście polskim
za panowania Józefa II – bilans zamknięcia i nowego otwarcia; miejsce
Spisza średniowiecznego i nowożytnego w polskiej historiografii.
Dokładna godzina i miejsce oraz program, zostaną po ustaleniu po-
dane do wiadomości.
Czytelników „Na Spiszu” zachęcam zarazem do zapoznania się z opu-
blikowaną w tomie Terra Scepusiensis (wyd. Wrocław–Lewocza 2003) mo-
nografią pt. Starostwo spiskie (1412–1769/70) pióra prof. Janusza Kurtyki.
Niewątpliwie listopadowa konferencja stanowić będzie również okazję
do przypomnienia dorobku tego wybitnego mediewisty, zarazem prezesa
IPN, który pamiętnej soboty 10. kwietnia 2010 roku poległ wraz innymi
wybitnymi przedstawicielami polskiej elity pod Smoleńskiem.
Marek Skawiński
Historia
Na Spiszu
